Ρωσία, Ουκρανία και ΝΑΤΟ: Ένα τρίγωνο αγάπης-μίσους

Του Γιώργου Μπεΐτη*

Για να κατανοήσουμε καλύτερα την εξέλιξη των τρέχοντων γεγονότων, πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε την ιστορία μεταξύ Ρωσίας, Ουκρανίας και τον ρόλο που διαδραματίζει το ΝΑΤΟ στη μεταξύ τους σχέση.

Από τον 19ο αιώνα, ένα σημαντικό τμήμα της Ουκρανίας αποτελούσε μέρος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, με αποτέλεσμα τα ουκρανικά εδάφη να χάσουν κάθε ίχνος της εθνικής τους ιδιαιτερότητας. Διορίστηκαν κυβερνήτες από την Αγία Πετρούπολη και τα εδάφη τους αναδιοργανώθηκαν σε ρωσικές επαρχίες. Μέσω της εκπαίδευσης και των επιγαμιών, η ουκρανική αριστοκρατία ρωσικοποιήθηκε.

Μετά την παραίτηση του Νικολάου Β' το 1917 από το θρόνο, που σήμανε το τέλος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, η Ουκρανία έγινε ιδρυτικό μέλος της ΕΣΣΔ (Ένωση Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας), η οποία αντιπροσώπευε μια συλλογή 15 κρατών που υπήρχαν από το 1922 έως το 1991, όπου η Ουκρανία πέτυχε την ανεξαρτησία της. Ο Σοβιετικός ηγέτης κατά την εποχή της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ήταν γιος μιας Ουκρανής μητέρας και ενός Ρώσου πατέρα. Μέχρι σήμερα, πολλοί Ρώσοι θεωρούν το Κίεβο, την ουκρανική πρωτεύουσα, ως τη γενέτειρα του έθνους τους και αναφέρουν πολυάριθμους πολιτιστικούς δεσμούς μεταξύ των δύο χωρών.

Σε ένα δοκίμιο που γράφτηκε το 2021 από τον Βλαντιμίρ Πούτιν με τίτλο «Σχετικά με την ιστορική ενότητα Ρώσων και Ουκρανών», ο Πρόεδρος της Ρωσίας υποστηρίζει ότι η Ρωσία και η Ουκρανία μοιράζονται ουσιαστικά τον ίδιο ιστορικό και πνευματικό χώρο και ότι το τείχος που αναδύθηκε τα τελευταία χρόνια μεταξύ των δύο χωρών οφείλεται στην κοινή τους κακοτυχία και τραγωδία και στις προσπάθειες “δυνάμεων” που επιδιώκουν να υπονομεύσουν την ενότητά τους.

Το ΝΑΤΟ (Οργανισμός της Συμφωνίας του Βορείου Ατλαντικού) είναι μια στρατιωτική συμμαχία που ιδρύθηκε το 1949 από τις ΗΠΑ, τον Καναδά, τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και οκτώ άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Έκτοτε, έχει προσθέσει δεκαοκτώ ακόμη χώρες. Παρά το γεγονός ότι το ΝΑΤΟ είναι ένας διεθνής οργανισμός και κυριαρχείται από την πολιτική επιρροή των δυτικών δυνάμεων, όπως και ο ΟΗΕ (Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών), οι δύο οργανισμοί δεν είναι οι ίδιοι.

Με λίγα λόγια, ο ΟΗΕ εργάζεται για την αποφυγή του πολέμου και την επίλυση των συγκρούσεων μέσω της διατήρησης της ειρήνης, των πολιτικών διαπραγματεύσεων και άλλων μέσων. Από την άλλη πλευρά, το ΝΑΤΟ έχει σχεδιαστεί για να πολεμά με τη στρατιωτική του Συμμαχία. Η παραδοσιακή του αρχή είναι η «συλλογική άμυνα», που σημαίνει ότι μια επίθεση σε ένα ή περισσότερα μέλη θεωρείται επίθεση σε όλα τα μέλη.

Μετά την ανεξαρτησία της Ουκρανίας το 1991, ξεκίνησαν οι σχέσεις μεταξύ της Ουκρανίας και του ΝΑΤΟ, με τη σύσταση της επιτροπής Ουκρανίας-ΝΑΤΟ το 1997 να παρέχει ένα φόρουμ συζήτησης για ανησυχίες ασφαλείας χωρίς κάποια επίσημη συμφωνία ένταξης.

Το 2008, η Ουκρανία υπέβαλε αίτηση για να ξεκινήσει ένα Σχέδιο Δράσης Μέλους στο ΝΑΤΟ – ένα πρόγραμμα συμβουλών, βοήθειας και πρακτικής υποστήριξης προσαρμοσμένο στις χώρες που επιθυμούν να ενταχθούν στη Συμμαχία.

Μετά την εκλογή του Βίκτορ Γιανουκόβιτς ως πρόεδρος το 2010, οποιαδήποτε σχέδια υπήρχαν για ένταξη στο ΝΑΤΟ αναβλήθηκαν. Τρία χρόνια αργότερα, ένα κύμα διαδηλώσεων και εμφύλιων αναταραχών ξεκίνησε στο Κίεβο, καθώς ο λαός πυροδοτήθηκε από την απόφαση των ουκρανικών κυβερνήσεων να αναστείλουν την υπογραφή της Συμφωνίας Σύνδεσης ΕΕ-Ουκρανίας. Οι διαδηλώσεις οδήγησαν στην Ουκρανική Επανάσταση του 2014 – γνωστή ως Επανάσταση της Αξιοπρέπειας, όπου ο Γιανουκόβιτς αποδέχτηκε την ήττα και εγκατέλειψε τη χώρα μαζί με άλλους ανώτατους κυβερνητικούς αξιωματούχους.

Εκείνη την περίοδο, η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία, παίρνοντας τον έλεγχο της χερσονήσου της Κριμαίας. Ο νέος πρόεδρος της Ουκρανίας, Πέτρο Ποροσένκο, υπέγραψε τη Συμφωνία Σύνδεσης ΕΕ-Ουκρανίας στις 27 Ιουνίου 2014.

Τα επόμενα χρόνια, αρχίζουν να δημιουργούνται εντάσεις καθώς το 2021 ο Πρόεδρος της Ρωσίας, Βλαντιμίρ Πούτιν, στέλνει μια λίστα με απαιτήσεις στις ΗΠΑ. Ορισμένες από αυτές τις απαιτήσεις αφορούν την απομάκρυνση τυχόν στρατευμάτων ή όπλων που έχουν τοποθετηθεί σε χώρες που εντάχθηκαν στο ΝΑΤΟ μετά το 1997, συμπεριλαμβανομένου μεγάλου μέρους της ανατολικής Ευρώπη όπως η Πολωνία και οι πρώην σοβιετικές χώρες της Εσθονίας, της Λιθουανίας, της Λετονίας και των Βαλκανικών χωρών. Επιπλέον, η Ρωσία ζήτησε από το ΝΑΤΟ να αποκλείσει περαιτέρω επέκταση στην Ανατολική Ευρώπη και την ένταξη της Ουκρανίας στη Συμμαχία.

Η απάντηση από το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ ήταν ότι η είσοδος για νέα μέλη δεν θα κλείσει, πόσο μάλλον δεν θα απομάκρυνε μέλη από τη Συμμαχία. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι μετά τη ρωσική εισβολή και την προσάρτηση της Κριμαίας, η δημόσια υποστήριξη για την ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ είχε αυξηθεί δραματικά.

Καθώς οι απαιτήσεις του Βλαντιμίρ Πούτιν έπεσαν στο κενό, η Ρωσία άρχισε να στέλνει περίπου 190.000 στρατιώτες στα σύνορα της Ουκρανίας. Αυτή θεωρείται η πιο σημαντική κινητοποίηση στρατευμάτων στην Ευρώπη, από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

Στις 24 Φεβρουαρίου 2022, οι ρωσικές ένοπλες δυνάμεις εξαπέλυσαν επίθεση κατά της Ουκρανίας με εντολή του Ρώσου Προέδρου. Ο ίδιος δήλωσε ότι στόχος της επιχείρησης ήταν να αποστρατικοποιηθεί και να «απο-ναζιστοποιηθεί» η Ουκρανία.

Ο Ρώσος ηγέτης ισχυρίστηκε ότι η στρατιωτική δράση ήταν απαραίτητη για να σταματήσουν οι ουκρανικές επιθέσεις στις δύο αποσχισμένες περιοχές του Ντόνετσκ και του Λουγκάνσκ, τις οποίες η Μόσχα αναγνώρισε ως ανεξάρτητα/κυρίαρχα κράτη. Στις 21 Φεβρουαρίου 2022, ο πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν είχε ισχυριστεί ότι η Ρωσία θα μπορούσε να δεχθεί επίθεση από την ουκρανική ακροδεξιά κυβέρνηση, εκτός εάν μειωθεί η επιρροή της στη χώρα. Επιπλέον, κατηγόρησε τα δυτικά έθνη ότι εξόπλισαν το Κίεβο εναντίον της Ρωσίας.

Οι οικονομικές επιπτώσεις τέτοιων ενεργειών θα είναι σοβαρές τόσο για τη Ρωσία όσο και για τον υπόλοιπο κόσμο.

Ενώ η Ρωσία εξαρτάται από τα έσοδα από την Ευρώπη, η Ευρώπη βασίζεται στην προμήθεια ενέργειας από τη Ρωσία. Συνολικά, η Ρωσία προμήθευε περίπου το ένα τρίτο της ευρωπαϊκής κατανάλωσης φυσικού αερίου, που χρησιμοποιείται για θέρμανση το χειμώνα, καθώς και για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και τη βιομηχανική παραγωγή. Η ΕΕ εξαρτάται επίσης από τη Ρωσία για περισσότερο από το ένα τέταρτο των εισαγωγών του πετρελαίου της. Η Ρωσία είχε, επομένως, αποδειχθεί η μεγαλύτερη ενιαία πηγή ενέργειας στην ΕΕ.

Η Γερμανία, ως η μεγαλύτερη ευρωπαϊκή οικονομία, λάμβανε περισσότερο από το ήμισυ του φυσικού αερίου της και πάνω από το 30 τοις εκατό των προμηθειών αργού πετρελαίου της από τη Ρωσία. Η Γαλλία προμηθεύεται το μεγαλύτερο μέρος του ηλεκτρισμού της από πυρηνική ενέργεια, αλλά βασίζεται σε εισαγωγές από τη Ρωσία για να καλύψει τις ανάγκες της σε ορυκτά καύσιμα. Επιπλέον, τα σχέδια της Γερμανίας και άλλων χωρών για σταδιακή κατάργηση της πυρηνικής ενέργειας και της ενέργειας από άνθρακα στους επόμενους καιρούς θα είχαν απλώς αυξήσει περαιτέρω αυτή την εξάρτηση από τη Ρωσία για τον ενεργειακό εφοδιασμό.

Ανεξαρτήτως των προαναφερθέντων, οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και η ΕΕ έχουν επιβάλει κυρώσεις με στόχο το πάγωμα των περιουσιακών στοιχείων του Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν και άλλων υψηλόβαθμων κυβερνητικών αξιωματούχων της Ρωσίας. Επιπλέον, αρκετές ρωσικές τράπεζες θα αφαιρεθούν από το διεθνές σύστημα πληρωμών Swift, περιορίζοντας έτσι τη ρωσική Κεντρική Τράπεζα από το να εκμεταλλευτεί τα διεθνή της αποθέματα αξίας περίπου 630 δισεκατομμυρίων δολαρίων και σχεδόν 2,300 τόνων χρυσού.

Το αποτέλεσμα των κυρώσεων ήταν η βουτιά του ρωσικού ρουβλίου έναντι του δολαρίου, κατά σχεδόν 50%, ένα ιστορικά χαμηλό ποσοστό.

Ως απάντηση στις κυρώσεις που επιβλήθηκαν, ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν ζήτησε από τον υπουργό Άμυνας του να θέσει τις αποτρεπτικές δυνάμεις του σε ειδική επιφυλακή. Η μετακίνηση των όπλων σε κατάσταση ετοιμότητας καθιστά ευκολότερη και ταχύτερη την εκτόξευση χωρίς όμως να σημαίνει την πρόθεσης χρήσης τους.

Παρ’ όλα αυτά, η ιστορία έχει δείξει ότι ο πόλεμος δεν πρέπει ποτέ να είναι η απάντηση. Η καταστροφική επίδρασή του είναι η αυξημένη θνησιμότητα και η αναπηρία, που καταστρέφει τις κοινότητες και διαταράσσει την ανάπτυξη του κοινωνικού και οικονομικού ιστού των εθνών.

Ο πόλεμος είναι η πληγή που δεν θα επουλωθεί ποτέ και το αποτύπωμά του θα παραμείνει χαραγμένο στις σελίδες της ιστορίας και στις καρδιές των ανθρώπων.

*Οικονομικός Αναλυτής, Infocredit Group

**Η Infocredit Group αποτελεί τον κορυφαίο πάροχο λύσεων σε θέματα διαχείρισης κινδύνων με εμπειρία 50 χρόνων. www.infocreditgroup.com